توجه به سلسله مراتب در مسؤولیت‏ها

    یکی از اصول حاکم بر مدیریت اسلامی این است که مسؤولِ مافوق در عملکرد مدیران و کارمندانِ سطوح پایین‏تر مشارکت دارد و باید جوابگوی تخلفات آنان باشد. نشانه تأکید بر این اصل، آن است که امیرمؤمنان(ع) بر مدیران و کارگزاران خود نظارت بسیار دقیقی داشته است و در موارد مختلف از نهج‏البلاغه، در باب گزارش از عملکرد مدیران خود می‏فرماید: «مأموران من درباره عملکرد تو گزارش آورده‏اند»، یا «گزارش‏های مردمی دریافت شده است». حضرت بر اساس این گزارش‏ها، گاهی از تخلفِ مدیر مطمئن شده و نامه‏ای عتاب‏آمیز به او نوشته‏اند و در موارد دیگر که احتمال خطا بوده است، به مدیران هشدار داده‏اند. برای مثال حضرت در این خصوص به عبدالله بن عباس(عامل بصره)، که شخصیت برجسته‏ای بود، می‏نویسد:به من خبر داده‏اند با تمیمیان درشتی کرده‏ای و به آنان خشن سخن گفته‏ای!... پس، ابوالعباس! خدایت رحمت کند، در آنچه بر زبان و دست تو جاری گردد، خوب باشد یا بد، کار به مدارا کن که من و تو در آن شریک خواهیم بود.

     بنابراین در عین حال که مسؤولیت به صورت سلسله مراتبی توزیع شده است، ولی مسؤولان فرادست نیز در قبال عملکرد فرودستان سهیم‏اند و در صورت کوتاهی مورد بازخواست قرار می‏گیرند.

حضرت در خصوص سلسله مراتبی بودن مدیریت، خطاب به مالک اشتر می‏فرماید :... از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنان عطا کن که دوست داری خداوند از عفوش به تو عنایت کند، زیرا تو مافوق آن‏ها و پیشوایت ما فوق تو، و خداوند مافوق کسی است که تو را زمامدار قرار داده است.

عمران و آبادانی کشور

     نگرش جامع به مدیریت، یکی از نگرش‏های اساسی است؛ به این معنا که مدیر ـ به خصوص در مدیریت کلان باید علاووه بر  توسعه و آبادانی دنیای مردم به امور معنوی و فرهنگی آنان  نیز توجه داشته باشد.حضرت در این خصوص می‏فرماید: مردم! مرا بر شما حقی و شما را بر من حقی است: بر من است که خیرخواهی خود را از شما دریغ ندارم، حقی را که از بیت‏المال دارید بگزارم، شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید، و آداب آموزم تا بدانید.

    علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر، در بیان وظایف زمامدار، هردو بُعد معنوی و دنیوی را مطرح کرده‏اند:این عهدی است که به مالک سپردم، هنگامی که او را بر مصر گماشتم، و او را بر چهار مسؤولیت موظف کردم: تا مالیات‏های آن سرزمین را جمع‏آوری کند؛ با دشمنان آن کشور بجنگد؛ به اصلاح اهل آن همت گمارد؛ و به عمران و آبادی آن مناطق بپردازد.

      بدین‏ترتیب حضرت همه این وظایف را بر عهده مدیر و حاکم می‏گذارد. البته هنگامی که مدیریت‏ها تقسیم شوند، اوضاع اندکی متفاوت می‏شود، ولی روح داستان این است که مدیریت در نظام اسلامی و با نگاه علی(ع) مدیریتی است که فرد نمی‏تواند بگوید من فقط به عمران و آبادانی می‏پردازم و به بُعد فرهنگی و معنوی و اخلاقی کاری ندارم یا به عکس. ممکن است بر اثر تقسیم مسؤولیت‏ها، این وظایف تقسیم شود، امّا در هر حال نگرشِ مدیرِ اسلامی، نگرشی ترکیبی از «آبادی معنوی و دنیوی» است.

   امام علی(ع) خطاب به مالک اشتر در باب آبادانی دنیوی می‏فرمایند : ... کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع‏آوری مالیات باشد؛ زیرا مالیات جز با آبادانی به دست نمی‏آید، و آن کس که بخواهد مالیات را بدون آبادانی مطالبه کند، شهرها را خراب، و بندگان خدا را نابود می‏سازد، و حکومتش بیش از مدّت کمی دوام نخواهد داشت.

حقوق و وظایف متقابل

نگرش انسان به مدیریت و مسؤولیت، بر حقوق و وظایف متقابل مبتنی است. از افتخارات روش حکومتی و مدیریتی امام، ذکر شده در نهج‏البلاغه ـ که الگویی بسیار زنده و پاسخگوی نیازهای انسان در گذر زمان است ـ نگاه حق و وظیفه متقابل است. امیرمؤمنان(ع) در موارد مختلف به این حقوق و وظایف متقابل اشاره کرده است:کسی را حقی نیست جز آن‏که بر او نیز حقی است؛ و بر او حقی نیست جز آن‏که او را حقی بر دیگری است.

بدین‏معنا، حق چنان است که به نفع کسی نخواهد بود مگر آن‏که به گونه‏ای به زیان وی نیز خواهد بود و حق به زیان وی جاری نخواهد شد جز آن‏که در مواردی دیگر به سود او تمام می‏شود. حضرت سپس بر این نکته تأکید می‏ورزد که حتی خداوند هم، که صاحب حق مطلق است، با عنایت و لطف خود برای دیگران نسبت به خود، حق متقابل مقرر داشته است: و اگر کسی را حقی بُوَد که حقی بر او نَبُوَد، خدای سبحان است نه دیگری از آفریدگان؛ چه، او را توانایی بر بندگان است و عدالت او نمایان است در هر چیز که گونه گون قضای او بر آن روان است.لیکن خدا حق خود را بر بندگان، اطاعت خویش قرار داده و پاداش آنان را در اطاعت، دو چندان یا بیشتر نهاده، از درِ بخشندگی که او راست و افزون دهی که وی را سزاست.

       ایشان در مورد حق متقابل شهروندان و مسؤولان می‏فرمایند: همانا خداوند بر شما برای من حقی قرار داده، چون حکمرانی شما را به عهده‏ام نهاد؛ و شما را نیز حق است بر من، همانند حقّ من که بر گردن شماست.امام(ع) در ادامه این خطبه ـ که در جنگ صفین ایراد کرده است ـ بر اهمیت و منزلت برتر حق متقابل مسؤولان و مردم تأکید می‏کند و کاربست آن را مایه عزت و اعتلای جامعه می‏داند: بزرگ‏ترین حق‏ها که خدا واجب کرده است، حقّ والی بر رعیت است و حق رعیت بر والی، که خدای سبحان آن را واجب نمود، و حق هر یک را بر عهده دیگری واگذار فرمود، و آن را موجب برقراری پیوند آنان و ارجمندی دین ایشان کرد. پس حال رعیت نیکو نگردد جز آن‏که والیان نیکو رفتار باشند؛ و والیان نیکو رفتار نگردند، جز آن‏گاه که رعیت درستکار باشند. پس چون رعیت حقِ والی را بگزارد، و والی حق رعیت را به جای آرد، حق میان آنان بزرگ‏مقدار شود. و راه‏های دین پدیدار و نشانه‏های عدالت برجا و سنت چنان‏که باید، اجرا. پس کار زمانه آراسته گردد و طمع در پایداری دولت پیوسته و چشم آز دشمنان بسته و اگر رعیت بر والی چیره شود یا والی بر رعیت ستم کند، اختلاف کلمه پدیدار گردد، و نشانه‏های جور آشکار، و تبهکاری در دین بسیار. راه گشاده سنّت را رها کنند، کار از روی هوا کنند،و احکام فرو گذار شود و بیماری جان‏ها بسیار، و بیمی نکنند که حقی بزرگ فرو نهاده شود یا باطلی سترگ انجام داده. آن‏گاه نیکان خوار شوند و بدکاران بزرگ مقدار.