7- تواضع وفروتن
تواضع و فروتنی از خصلت های نیکو و پسندیده در هر انسانی است اما ممکن است کسانی در اثر به دست آوردن مقام و موقعیت مغرورشده و از حالت تواضع و فروتنی خارج شوند. از این رو امام به مالک توصیه می کنند که هرگاه مسئولیت و ولایت تو سبب غرور وتکبر گردید نگاه کن به صنعت عظیم خداوند که بالاتر از توست وقدرتش که فوق توست . زمامداری که خود را خدمتگزار مردم می‌داند، در رفتار خود با مردم متواضع و فروتن بود و به هیچ وجه در رفتارش با آنان برتری و سلطه‌گری وجود نخواهد داشت. امیرالمؤمنین(ع) در نامه‌ای که به یکی از والیان خود نوشته، چنین فرموده است: «در برابر رعیّت فروتن باش»
8-گشاده‌رویی
گشاده‌رویی از عوامل جلب محبت مردم و مایة ایجاد صلح و دوستی بین افراد می‌باشد و مدیران باید در برخوردها گشاده‌روی باشند تا جو دوستی و همدلی در سازمان برقرار شود. امام(ع) در نامه 46 به یکی از کارگزاران سیاسی خود می‌فرماید: «پر و بالت را برابر رعیت بگستران، با مردم گشاده‌روی و فروتن باش و در نگاه و اشارة چشم، در سلام کردن و اشاره نمودن با همگان یکسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مأیوس نگردند». امام علی(ع) در تبیین اخلاق مدیریت و شیوه‌های برخورد مدیران با مردم، عالی‌ترین رهنمود را دارند تا مدیران بتوانند مردم را جذب کرده و رابطة صادقانه‌ای با مردم داشته باشند. حضرت در نامه 19 به یکی از مدیران فرمود: «همانا دهقانان مرکز فرمانداریت، از خشونت و قساوت و تحقیر کردن مردم و سنگدلی تو شکایت کردند، من دربارة آنها اندیشیدم، نه آنان را شایسته نزدیک شدن یافتم، زیرا که مشرکند، و نه سزاوار قساوت و سنگدلی و بدرفتاری هستند زیرا که ما با هم‌پیمانیم، پس در رفتار با آنان، نرمی و درشتی را به هم آمیز، رفتاری توام با شدت و نرمش داشته باش، اعتدال و میانه روی را در نزدیک کردن یا دور نمودن رعایت کن».
9-دوری از طمع
حرص و طمع از خصوصیات مذموم و ناپسند انسانی است و این اخلاق زشت اگر دامن مدیران را بگیرد زیان آن به مراتب بیشتر از سایرین است زیراامکاناتی در اختیار مدیران قرار دارد که می تواند منبع سو استفاده برای آنان باشد. زمامداران و مدیران بی تقوا اگر طماع هم باشند ریاست و مدیریت را فرصت مناسبی جهت جمع آوری حطام دنیا می دانند و برای روزی که در آن مقام نیستند ذخیره می سازند. امام (ع ) فرمایند : « فان البخل والجبن والحرص غرائزشتی یجمعها سو الظن بالله ; بخل و ترس و حرص گرچه غریزه متفاوتی هستند اما جملگی یک ریشه دارند و آن سو ظن به فضل وکرم الهی است » . اگر چنین افراد بی تقوایی بر مدیریت جامعه حاکم باشند بیت المال مسلمین را مورد تاخت و تاز خود قرار می دهند : « انمایعوز اهلها لاشراف انفس الولاه علی الجمع ; همانا فقر مردم به خاطر مال اندوزی والیان و مدیران است . » لذا به مالک توصیه می فرمایند : « ولاتکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اکلهم ; توهمانند جانور حریص و درنده ای نباش که به بیت المال مردم چشم دوخته باشی . » یعنی مسئولیت و زمامداری را فرصتی نشماری که به مال و منال برسی .
10- امانتداری
مسئله مدیریت از دیدگاه اسلام امانتی است که به مدیر سپرده می شود ، او باید از این مقام که بعنوان امانت دردست اوست شدیداً مراقبت کند و امانت را بر طبق معیارهایش امانت دارد باشد همان طوری که حضرت علی(ع) در سختی خطاب به اشعث بن قیس ( استاندار آذربایجان ) مسئولیت و منصب پذیری را نوعی امانت داری تفسیر کرده نوشته است همانا استانداری برای تو وسیله آب نان نبوده بلکه امانتی بر گردن توست .
امام علی (ع) می فرماید : آن کسی که در رابطه با امانت داری چهره درخشان تری را کسب و به این صفت از دیگران برتری و معروفیت بیشتری را کسب کرده ، او را به دیگران هنگام گزینش ترجیح دهید .
پاک دامنی « و انقاهم جیبا » والی و حاکم باید دامنش ازفساد مالی پاک باشد و در بیت المال امانت داری را مد نظر داشته باشد . امام علی(ع) به مالک اشتر در این باره سفارش می‌کند که دربارة اشخاصی که می‌خواهد برگزیند بدین امر توجه نماید و با بررسی سوابق و عملکرد گذشته‌شان ببیند آیا اهل امانتداری بوده‌اند یا خیر. امیرالمؤمنین(ع) در نامه‌ای که به برخی کارگزاران خود نوشته، چنین فرموده‌اند: «کسی که امانت را خوار شمارد و دست به خیانت آلاید و خویشتن و دینش را از آن منزه نسازد، درهای خواری و رسوایی را در دنیا به روی خود گشوده است و در آخرت خوارتر و رسواتر خواهد بود. و بزرگترین خیانت، خیانت به امت است و رسواترین تقلب، تقلب نسبت به پیشوایان مسلمان است»
11-سخاوت
گشاده دستی از عوامل محبوبیت انسان در جامعه است و قهراً موجب پیشرفت و موفقیت مدیر در کار می‌باشد. بنابراین امام علی(ع) سخاوت و گشاده دستی را از معیارهای انتخاب مدیران دانسته است که البته این صفت فقط در مسائل مالی خلاصه نشده و سخاوت در کار اخلاق، همکاری و اندیشه و… را هم در بر می‌گیرد. آن حضرت در نامه 53 نهج البلاغه فرموده‌اند: ؟ثُم الصِق بِذَوی… السَّخا؟
12- بردباری وسعه صدر
یکی از صفات اساسی و لازم برای مدیریت بردباری و سعه صدر است . سعه صدر یعنی داشتن ظرفیت های فکری و روحی لازم برای برخورد با کارهای بزرگ و آمادگی برای پذیرش حق . حلم سبب بزرگی روح همت عالی و اندیشه های بلند است . حلم و شرح صدر بی حوصلگی و بی صبری را که سبب خرابی کارهاست از روح انسان می زداید و در عوض گشادگی و بلند فکری را به ارمغان می آورد. این خصیصه برای مدیران ابزار ریاست است . امام علی (ع ) می فرماید : « آله الریاسه سعه الصدر » انسان در هرحال باید بر خود مسلط باشد تنگ نظری کینه توزی دستپاچگی زودرنجی سنگدلی سستی عصبی بودن و خشمگین شدن از حالاتی هستند که در افراد حلیم و بردبار کمتر پیدا می شود. در مسیر زندگی انسان همواره سختی ها و دشواری هایی نمایان می شود و این تنها تقوای الهی است که انسان را در برابر سختی ها مقاوم می سازد حلم و شرح صدر بی حوصلگی و بی صبری را که سبب خرابی کارهاست از روح انسان می زداید و در عوض گشادگی و بلند فکری را به ارمغان می آورد. این خصیصه برای مدیران ابزار ریاست است انسان ها به خاطر آینده تلاش می کنند. اگر آینده را از قاموس انسان ها بردارند همه حرکت ها و بالندگی ها به سکون و سکوت مبدل می شود
حضرت علی (ع) در این زمینه می فرماید : ( بردباری و تحمّل سختیها ، ابزار ریاست است ) سعه صدر آنچنان از اهمیّت و جایگاه والایی برخوردار است که خداوند هر که را بخواهد هدایت کند به او شرح صدری می دهد
از ویژگی‌های مهم مسئولان و مدیران سعة‌صدر است، کسی دارای سعه صدر است که از گشادگی روح و همتی عالی و اندیشه‌ای بلند برخوردار باشد. سعة صدر موجب دوراندیشی و واقع‌نگری مسئولان و مدیران می‌شود و اگر دولتمردان فاقد این خصلت باشند از عهدة بسیاری از مشکلات و نارسایی‌ها برنخواهند آمد. یک مدیر اسلامی باید بداند که در مصدر امور با فراز و نشیب‌های گوناگونی مواجه بوده و برای دستیابی به اهداف تشکیلات، سختی‌های فراوان در پیش دارد و اگر حوصله، بردباری و بلندهمتی را سلاح خود نسازد در اثر فشارهای جانبی و پیشامدهای ناگوار حرکات غیرمترقبه‌ای از خود نشان می‌دهد که بعضاً اعتبار مدیریت و مسئولیت او را زیر سئوال می‌برد. سعة‌صدر آنقدر مهم است که حضرت علی(ع) آن را ابزار حکومت می‌دانند: آله الرئاسه سِعَهُ الصَدر؟
13- دور اندیشی وزکاوت
انسان هابه خاطر آینده تلاش می کنند اگر آینده را از قاموس انسان هابردارند همه حرکت ها و بالندگی ها به سکون و سکوت مبدل می شود هرسازمانی دارای اهدافی است این اهداف در آینده محقق می شوندبنابراین برنامه ریزی و آینده نگری از اصول مدیریت است . حضرت یوسف (ع ) وقتی خواب پادشاه مصر را تعبیر کرد دستور داد هفت سال اول که نعمت فراوان بود برای هفت سال بعد که قحطی پیش می آیدغله ذخیر سازند. حسن تدبیر معیاری ضروری برای زمامداران و مدیران می‌باشد. هیچ مدیریتی نمی‌تواند بدون تدبیر درست راه به جایی ببرد و هر جا که نابسامانی و تباهی مشاهده می‌شود باید در جستجوی نوعی بی‌تدبیری در آنجا برآمد و اساساً از مهمترین عوامل فروپاشی سازمان‌ها و دولت‌ها سوءتدبیر است. به بیان امیرالمومنین(ع): «چهار چیز دلیل برگشت (روزگار و اوضاع و احوال دولت‌ها و حکومت‌هاست)، بدی تدبیر و زشتی تبذیر و کمی عبرت گرفتن و بسیاری مغرور شدن» (غررالحکم). مدیر و مسئول باید دارای حافظه قوی و ذهنی توانمند باشد تا پرداختن به یک مسئله او را از سایر مسائل غافل نکند و پیچیدگی و حجم کارها، او را به فراموشی و اشتباه نیاندازد. حضرت علی ( ع) در نامه به مالک اشتر چنین فرموده است: «کسی را برگزین که در رساندن نامه کارگزارانت به تو یا رساندن پاسخ‌های تو به آنان کوتاهی نکند و در آنچه برای تو می‌ستاند یا از طرف تو به آنان تحویل می‌دهد، فراموشکار نباشد». آن حضرت در خطبه 154 فرمودند: «بینا دل خردمند، پایان خویش می‌بیند و پست و بلند و نشیب و فراز خود را می‌شناسد».
