(3) قرآن و مباحثه علمی

در قرآن کریم حدود هفتصد آیه وجود دارد که به نوعی به علم ودانش وعلم آموزی  اشاره می کند بررسی دقیق وجوه معانی این کاربردها، خود نیازمند بحث مستقلی است. اما در اینجا به سه مورد از این وجوه اشاره می‏گردد:

اول اینکه علم به معنی دانستن و آگاهی یافتن آمده است : «قالوا سبحانک لا علم لنا الا ما علمتنا» (البقره : 32) «گفتند: پاک و منزهی، دانشی برای ما نیست (چیزی نمی‏دانیم) ، جز آنچه تو، به ما آموختی (بیاموزی) » دوم اینکه علم به معنی اظهار و روشن ساختن است: «ثم بعثناهم لنعلم أی الحزیین أحصی لما لبثوا امدا» (الکهف : 12) : «سپس آنان (اصحاب کهف) را (از خواب) برانگیختیم تا بدانیم (روشن گردانیم) کدام یک از دو گروه درباره‏ی مدتی که (در غار) درنگ نمودند شمارش بهتری دارند.» و یا آیه‏ی «و لیعلم الله الذین آمنوا...» (آل عمران : 140) : «... و تا خداوند بداند (یعنی معلوم و آشکار کند) کسانی را که ایمان آورده‏اند (از میان شما) ...» و سوم علم به معنی دلیل و حجت معنی شده است «قالوا اتخذ الله ولدا ما لهم به من علم و لا لآبائهم» (الکهف : 4 و 5) «و گفتند: خداوند فرزندی گزیده است! نه آنان و نه پدرانشان به آن (دعوی) علم نداشتند.» یعنی دلیل و حجتی نداشتند .

خداوند در قرآن می فرماید:« یُؤْتِی  الْحِکْمَةَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیراً وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا الأَلْبابِ »(بقره ،269) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته باشد) مى دهد; و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانى داده شده است. و جز خردمندان، (این حقایق را درک نمى کنند، و) متذکّر نمى گردند. ودر جای دیگر می فرماید: «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین   لا یعلمون ، انما یتذکر اولوا الالباب     »   بگو آیا دانایان با نادانان مساویند؟   جز این نیست که تنها خردمندان یادآور می شوند» (سوره زمر، آیه 9). نقش علم برای انسان اینقدر زیاد است که اسلام طلب آن را بر هر مسلمانی واجب دانسته است. پیامبر اکرم می فرماید:«طلب العلم فریضة علی کل مسلم؛ یعنی جستجو و تحصیل علم بر هر مسلمانی فرض و واجب است» (اصول کافی، ج 1 ص 30». این حدیث از جمله احادیث اسلامی است که شیعه و سنی هر یک به طرق و سندهای خود آن را از رسول اکرم (ص)نقل کرده اند.

همچنین از رسول اکرم ( ص ) روایت شده که فرمود: «الحکمة ضاله المؤمن یأخذها اینما وجدها »، یا به این تعبیر: «کلمة الحکمة ضالة المؤمن فحیث وجدها فهو احق بها» (بحار الانوار، ج 2 ص 99 ) یعنی حکمت گمشده مؤمن است، و هر کس که چیزی گم کرده آن را در هر نقطه که پیدا کند معطل نمی شود و برمی دارد. "حکمت" یعنی سخن و مطلب محکم و متقن و منطقی و درست، یعنی دریافت حقیقت. هر قانون و قاعده ای که با حقیقت وفق دهد و ساخته وهم و تخیلات نباشد

یکی از عوامل که نقش چشمگیری در موفقیت دانش پژوه ایفا می کند، مباحثه و گفتگوی علمی است. سنت نیکو و پسندیده ای که از قدیم الایام در میان دانش پژوهان علوم دینی رایج و مرسوم بوده است. به گونه ی که آنان از کنار هیچ درسی بدون مباحثه رد نمی شدند.مباحثه آثار و برکات فراوانی را برای دانشجوی علم به ارمغان می آورد؛ چرا که از یک سو دانش پژوه در پرتو مذاکره و مباحثه علمی، درسی را که فراگرفته است به طور دقیق مورد بازبینی قرار می دهد و اگر در پاره ی از مسائل ابهامی وجود داشته باشد با هم فکری و هم یاری هم مباحث خود ابهام موجود را رفع نموده و بدین سان گره های کوچک و بزرگ علمی گشوده می شود. و از سوی دیگر در سایه مباحثه عملا قوه ی استدلال دانش پژوه شکوفا می گردد و نیز قدرت بیان او روز به روز رساتر و روان تر می گردد.در حقیقت مباحثه معیاری است  که دانشجوی علم، در پرتو آن میزان یادگیری خویش را می سنجد و همچنین با نقاط قوت و ضعف خود آشنا می گردد و در نتیجه اگر ضعف یا ابهامی را مشاهده نمود در صدد رفع آن بر می آید.

در اهمیت مباحثه همین بس که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود:«الجلوس ساعه عند مذاکره العلم احب الی الله من قیام الف لیله یصلی فی کل لیله الف رکعه»[ مستدرک الوسائل، ج 5، ص 396] نشستن یک ساعت براى مذاکره در باره علم، در نزد خداوند محبوب تر است از برپا ایستادن هزار شب که در هر شب آن هزار رکعت نماز گزارده شود.

انجام سائر فرائض و تکالیف فردی و اجتماعی اسلام، به فریضه علم بستگی دارد. فریضه علم به عنوان یک کلید و مفتاح برای انجام سایر فرائض و منظورهای اسلامی شناخته شده و به اصطلاح فقهاء، واجب تهیوئی است، و بالنتیجه اگر شؤون حیاتی مسلمین شکلی به خود بگیرد که وابستگی بیشتری به علم پیدا کند فریضه علم هم اهمیت و لزوم و توسعه و عموم بیشتری پیدا می کند. هر علمی که به حال اسلام و مسلمین نافع است و برای آنها لازم است آن را باید از علوم دینی شمرد و اگر کسی خلوص نیت داشته باشد و برای خدمت به اسلام و مسلمین آن علم را تحصیل کند، مشمول اجر و ثوابهائی که در تحصیل علم گفته شده هست، مشمول این حدیث است که «و ان الملائکة لتضع اجنحتها لطالب العلم؛ فرشتگان، زیر پای طالبان علم پر می نهند». اما اگر خلوص نیت در کار نباشد تحصیل هیچ علمی ولو یاد گرفتن آیات قرآن باشد اجر و ثوابی ندارد. جامعیت و خاتمیت اسلام اقتضاء می کند که هر علم مفید و نافعی را که برای جامعه اسلامی لازم و ضروری است علم دینی بخوانیم.

اسلام ،اساس خداشناسی و سعادت و نجات را برعقل و خرد می نهد و روی سخنش درهمه جا با اولواالالباب و اولوا الابصار و اندیشمندان و دانشمندان است.در منابع اسلامی آن قدر دراین زمینه روایت وارد شده که از حساب بیرون است.در حدیثی از امام علی (ع)آمده است :جبرئیل برآدم نازل شد و گفت من مأمورم که تورا میان یکی از سه موهبت مخیر کنم تا یکی را برگزینی و بقیه را رها کنی.آدم گفت آنها چیستند؟جبرئیل گفت :عقل وحیا ودین.آدم گفت من عقل را برگزیدم .جبرئیل به حیا و دین گفت او را رها کنید ودنبال کارخود بروید .آنها گفتند :ما مأموریم همه جا با عقل باشیم و از آن جدا نشویم .جبرئیل گفت حال که چنین است به مأموریت خود عمل کنید،سپس به آسمان صعود کرد ». (مکارم شیرازی ،1373،ج24،ص230)خداوند درقرآن کریم خطاب به پیامبرش نیز می فرماید :«وقل رب زدنی علما »(طه ،114)در حدیثی از پیامبر (ص)آمده :«علم و دانش سر همه خوبی ها و جهل و نادانی سر همه بدی هاست ».(محمدی ری شهری ،1385،ج8،ص3933)همچنین آن حضرت «خواب توأم با علم بهتر از نماز با نادانی است ».(محمدی ری شهری ،1385،ج8،ص 3943) «ازنظر اسلام ،علم هیچ حد ومرزی نمی شناسد ،افزون طلبی و افراط در بسیاری از امورمذموم است ولی در علم ممدوح است.علم مرز مکانی ندارد و تا چین و ثریا نیز باید در طلبش دوید.مرز زمانی نیز ندارد و ازگهواره تا گور ادامه دارد. 

                    برای مطالعه سلسه بحث های قرانی «نورا نیت معارف قرآن »را در آرشیو کلیک کنید